Kim była Maria Montessori?

„Odkryliśmy, że edukacja nie jest czymś, co robi nauczyciel, ale że jest to naturalny proces rozwijający się spontanicznie w istocie ludzkiej. Nie jest nabywany przez słuchanie słów, ale dzięki doświadczeniom nabywanym przez dziecko w otoczeniu.” – dr Maria Montessori

Maria Montessori, wybitna włoska lekarka i pedagog, żyjąca w latach 1870-1952, stworzyła swoją metodę na początku XX wieku. Impulsem była propozycja zorganizowania placówek przedszkolnych w ubogich dzielnicach Rzymu. Korzystając ze swojej wiedzy medycznej, a także z doświadczeń z pracy w klinice psychiatrycznej, Montessori stworzyła system podporządkowany nieskrępowanemu rozwojowi dziecka, w którym wychowawca dostosowuje się do toku tego rozwoju i opiekuje się nim. Jako pedagog „postawiła tezę, że dziecko urzeczywistnia swe życie nie tylko jako istota biologiczna, ale przede wszystkim jako istota psychiczno-duchowa w danym jej środowisku kultury ludzkiej. Montessori twierdziła, że tak, jak w sensie biologicznym „nikt nie może rosnąć za dziecko”, tak i w obszarze duchowym dziecko jest własnym „budowniczym”. Nikt nie może i nie ma prawa odebrać mu tej funkcji” (Miksza M., Zrozumieć Montessori).

Metodyka nauczania oraz idee wychowania dzieci bardzo szybko się rozpowszechniły w wielu krajach i są aktualne do dziś. Przygotowane otoczenie, a w konsekwencji, fenomenalny materiał rozwojowy bazujący na poznaniu zmysłowym oraz postawa dorosłego, zachęcająca do doświadczania, wyróżnia metodę Marii Montessori.

Dlaczego Montessori?

„Najważniejszym okresem w życiu nie są lata studiowania na wyższej uczelni, ale te najwcześniejsze, czyli okres od narodzenia do sześciu lat. Jest to czas, kiedy formuje się inteligencja człowieka i nie tylko ona, ale całość jego zdolności psychicznych.”
Maria Montessori

Pedagogika Marii Montessori to zwarty system pedagogiczny, który obejmuje wszystkie sfery rozwoju człowieka. Podstawowym założeniem jest stwierdzenie, że każde dziecko jest inne i powinno rozwijać się zgodnie z indywidualnymi możliwościami rozwojowymi. Są to jego potrzeby, kompetencje i umiejętności, umożliwiające dziecku samodzielną i najbardziej efektywną naukę.

Pedagogika Montessori a tradycyjny system nauczania

  • Montessori reprezentuje holistyczne podejście do dziecka: ważny jest emocjonalny, społeczny, fizyczny, poznawczy aspekt edukacji – a edukacja tradycyjna ma na celu głównie zdobywanie wiedzy (aspekt poznawczy).
  • W systemie Montessori dziecko ma wybór czasu, miejsca i rodzaju aktywności – podczas gdy w systemie tradycyjnym czas, miejsce i rodzaj aktywności są wybrane i zaplanowane przez nauczyciela w planie pracy.
  • W Montessori każde dziecko uczy się we własnym tempie, zgodnie z indywidualnym planem rozwoju, tymczasem w tradycyjnym nauczaniu tempo pracy jest podyktowane możliwościami większości grupy i podstawą programową taką samą dla wszystkich.
  • Zróżnicowane wiekowo grupy montessoriańskie eksponują dziecko na różnorodność sytuacji społecznych i edukacyjnych. Dzieci uczą się obserwując pracę innych., zaś grupa jednowiekowa jest łatwa do zarządzenia przez nauczyciela i realizacji programu.
  • W Montessori dzieci uczą się poprzez pracę na konkretnych pomocach, przygotowanych w taki sposób, aby dziecko umiało powiązać abstrakcję z rzeczywistością. W systemie tradycyjnym dziecko uczy się poprzez zapamiętywanie pojęć, często dla niego abstrakcyjnych.
  • Nauczanie w Montessori skupia się na dziecku i wzbudzaniu jego motywacji, nie na stopniach, karach i nagrodach obecnych w tradycyjnej metodzie.

Podstawy Metody Montessori

1. Przygotowane otoczenie

Podstawowym warunkiem prawidłowego rozwoju dziecka jest umieszczenie go w odpowiednio zorganizowanym środowisku, dostosowanym do potrzeb psychicznych dzieci w różnym wieku.
Osobą odpowiedzialną za przygotowane otoczenie jest nauczyciel.

Do przygotowanego otoczenia należy:

  1. Budynek przedszkolny.
  2. Sprzęty znajdujące się w nim.
  3. Materiał rozwojowy Montessori oraz inne pomoce dydaktyczne wspierające rozwój dziecka.
  4. Osoba nauczyciela.

 

Podstawowymi komponentami właściwie przygotowanego otoczenia jest:

  • Wolność – w której dziecko podczas działania może uniezależnić się od dorosłych rozwijając własną autonomię,
  • Porządek – który przejawia się w rozmieszczeniu materiału rozwojowego w sali (tak jak we Wszechświecie wszystko ma swoje stałe miejsce), porządek ukryty jest także w każdym materiale rozwojowym. Odnajdując porządek dziecko odkrywa sposób wykonania zadania.
  • Kontakt z rzeczywistością i naturą: wyposażenie sali w autentyczne sprzęty domowe (umywalki, lodówki, naczynia, przybory do sprzątania). Przedmioty te są w jednym egzemplarzu. Dzięki temu dzieci uczą się cierpliwości, szacunku dla pracy innych.
  • Natura – to rośliny, którymi dzieci się opiekują i pielęgnują je,
  • Piękno – zdaniem M. Montessori opiera się ono na prostocie, wszystko więc w sali musi być dobrze zaplanowane, doskonałej jakości, oraz atrakcyjnie umieszczone..

2. Pomoce Montessori – element przygotowanego otoczenia

Maria Montessori stworzyła oryginalny materiał rozwojowy, który jest bogatym zestawem pomocy i tworzy nieodłączną część przygotowanego otoczenia. Jest on kluczem do otaczającego dziecka świata. Odzwierciedla rzeczywistość, ale jej nie zastępuje. W tym miejscu warto by było zadać pytanie: „Dlaczego materiał rozwojowy a nie dydaktyczny”? Ponieważ nie służy nauczycielowi do przekazywania wiedzy, ale służy dziecku do zdobywania konkretnych umiejętności, które prowadzą do rozwoju. Pomoce te, jak wszystkie inne elementy pedagogiki montessoriańskiej, skonstruowane są w oparciu o pewne zasady. Są to między innymi:

  • zasada estetyki wykonania– dziecko sięga po przedmiot, który przyciąga, zachęca; jest estetyczny i ciekawy.
  • zasada porządku według miejsca, kategorii i przeznaczenia – każdy materiał ma swoje stałe miejsce i jest stale dostępny, pod warunkiem, że nie korzysta z niego inne dziecko.
  • zasada ograniczenia – oznacza, że każdy rodzaj materiału występuje tylko w jednym Pozwala to dziecku uczyć się współpracy, współdziałania z innymi. Uczy cierpliwości i szacunku do pracy innej osoby.
  • zasada transferu– oznacza to, że każda pomoc rozwojowa odnosi się do pewnej określonej wiedzy. Po pracy z materiałem, dziecko przenosi zdobytą wiedzę na właściwą sferę życia.
  • zasada stopniowania trudności– wszystkie pomoce są ze sobą logicznie połączone
    i zawierają w sobie coraz to nową, trudniejszą wiedzę na temat relacji z otoczeniem. Przechodzenie od prostych do coraz bardziej skomplikowanych czynności i działań.
  • zasada samokontroli – każdy materiał zawiera w sobie element kontrolny, co umożliwia dziecku samodzielne odkrywanie błędów oraz naprawianie ich.
  • zasada całościowego oddziaływaniawskazuje na możliwość angażowania kilku zmysłów jednocześnie.
  • zasada powtarzaniamówi o tym, że dziecko powinno wielokrotnie spotkać się z materiałem, aby przyswoić przekazywaną za jego pomocą wiedzę. Dziecko swobodnie dysponuje czasem i tempem swojej pracy. Ma możliwość powracania do pracy z materiałem,

Materiał rozwojowy pedagogiki Marii Montessori tworzy jednolitą całość. Kolejne kategorie wprowadzają dziecko w różne działy ogólnej wiedzy o świecie.

Materiał do Praktycznych Ćwiczeń Dnia Codziennego odnosi się do umiejętności samoobsługowych. Pozwala nauczyć się dziecku pielęgnować najpierw własną osobę, potem otaczający je świat i troszczyć o innych.

Materiał do Kształcenia Zmysłów pomaga poznawać i nazywać świat oraz rozumieć występujące w nim relacje i związki, jak również wyodrębniać cechy jakościowe.

Materiał do Edukacji Matematycznej wprowadza dziecko w świat matematycznych reguł. Jest to dziedzina, w której dziecko wychodząc od konkretów rozumie świat abstrakcji.

Materiał do Edukacji Językowej rozwija wszelkie umiejętności określania, nazywania i opisywania świata.

Materiał do Wychowania Kosmicznego (Wszechświat) łączy wszystkie pomoce, które przekazują wiedzę o wszechświecie. Przyroda, fizyka, chemia i historia to treść tego działu.

Materiał do Wychowania Religijnego ma na celu ukształtowanie światopoglądu małego człowieka ukierunkowanego na wartości moralne zgodne z jego wyznaniem.

Maria Montessori sugeruje wiek do zajęcia się określonym materiałem, jednak zaznacza, że odpowiedni moment musi być ustalony dla każdego dziecka indywidualnie, poprzez obserwację i eksperymentowanie.

3. Grupy mieszane wiekowo

W naszym Przedszkolu wykorzystujemy ów naturalny potencjał mieszanych wiekowo grup, by zapewnić najlepsze warunki rozwoju społecznego dziecka, przynoszące jednocześnie korzyści edukacyjne. Obecność w grupie dzieci w różnym wieku stwarza szansę na zaistnienie realnych sytuacji społecznych.

  • nawiązują się i budują różnorodne, trwałe relacje, pierwsze przyjaźnie, rodzą się też konflikty, które dzieci w naturalny, bezpieczny sposób uczą się rozwiązywać. Nauczyciel wspiera budowanie relacji opartych na wzajemnym szacunku, pomagając wykorzystać rozmaite sytuacje w celu ich wzmocnienia oraz hamując przejawy niezdrowej rywalizacji.
  • młodsze dzieci obserwują swoich starszych kolegów, próbując ich naśladować, mogą też liczyć na ich pomoc. Wzmacnia to ich poczucie bezpieczeństwa i akceptacji, uczy otwierać się na korzystanie z pomocy innych.
  • starsze dzieci stają się wzorem do naśladowania. Jest to dla nich nie tylko nauka odpowiedzialności i wyrozumiałości, ale też źródło głębokiej satysfakcji – dając przykład młodszym kształtują w sobie pierwsze cechy lidera, czerpiąc równocześnie z licznych okazji do ugruntowania nabytej wiedzy i umiejętności.

Każdy człowiek ma wrodzone pewne tendencje tj.: abstrakcję, aktywność, komunikację, dokładność, odkrywczość, manipulację środowiskiem, porządek, bystrość, powtarzanie, samodoskonalenie, pracę (inaczej celową aktywność). Przebywanie dzieci w grupie mieszanej wiekowo poprzez możliwość indywidualnego podejścia umożliwia skuteczniejszy rozwój dziecka już w bardzo wczesnym wieku, oraz przygotowuje go do dorosłego życia.

4. Praca własna to czas poznawczej i twórczej aktywności dziecka

Odbywa się ona w przygotowanym otoczeniu. W jej ramach dziecko ma wolność wyboru czasu, miejsca i formy pracy. Spośród wielu pomocy może wybrać tą, która odpowiada jego aktualnym potrzebom, zainteresowaniom. Dziecko decyduje, w którym miejscu sali będzie pracowało, z kim (jeśli istnieje możliwość pracy w grupie z wybraną pomocą oraz jeśli osoba zaproszona do wspólnej pracy wyrazi na to zgodę), a także jak długo będzie korzystało z wybranego materiału. Jednak wolność dziecka nie jest wolnością bez granic – jest ograniczona wolnością drugiego człowieka oraz zasadami obowiązującymi w danej grupie, a także samym materiałem, który w przygotowanym otoczeniu nie powiela się, występuje w jednym egzemplarzu. Tak więc jeśli dziecko chce korzystać z konkretnej pomocy dydaktycznej, ale jest ona zajęta, pracuje z nią ktoś inny – musi poczekać. Takie sytuacje uczą cierpliwości, szacunku do pracy pozostałych kolegów z grupy, współdziałania z innymi i podejmowania działań partnerskich. Inne zasady obowiązujące w czasie pracy własnej to doprowadzanie pracy do końca, delikatne obchodzenie się z materiałami i utrzymywanie ich w porządku oraz rzetelność samokontroli.

5. Dziecko

Montessori uważa, że dziecko jest budowniczym samego siebie, ale dzieła tego może dokonać tylko w interakcji ze środowiskiem. Właśnie z propozycji płynących ze środowiska czerpie „pożywkę” dla swego rozwoju i zdobywa wiedzę. W odniesieniu do pedagogiki Marii Montessori uczenie jest zdobywaniem doświadczeń przez dzieci najpierw nieświadomie, a następnie w sposób zamierzony i świadomy.

Proces zdobywania wiedzy dokonuje się dzięki typowym dla okresu dzieciństwa właściwościom takim jak:

  • „absorbująca psychika” – która umożliwia okolicznościowe uczenie się dziecka od wczesnego dzieciństwa. W tym okresie, doświadczenie i wiadomości, dziecko zdobywa mimowolnie i bez wysiłku,
  • „okres szczególnej wrażliwości” tzw.: „wrażliwe cykle”, w których wrażliwość dziecka nastawiona jest na określone rodzaje bodźców np.: wrażliwość na język, porządek, naukę dobrych manier,
  • „polaryzacja uwagi” – to zjawisko głębokiego i długotrwałego zainteresowania jednym przedmiotem lub jedną czynnością. Dzięki niej dziecko potrafi pracować poważnie, w sposób zdyscyplinowany, przeżywając jednocześnie radość i czerpiąc satysfakcję z efektów własnych działań.

6. Rola nauczyciela

„Wychowawca musi dać odczuć swą obecność dziecku, które szuka,
a skryć się przed tym, które znalazło.”
Maria Montessori

Maria Montessori stawiała wysokie wymagania przyszłym nauczycielom. Obok oddziaływania osobistego wymagała ona dobrej wiedzy ogólnej oraz gotowości do naukowego doskonalenia się. Według niej, dobrego pedagoga powinien cechować spokój oraz miłość, cierpliwość i szacunek dla dziecka. Ma on być wzorem zarówno pod względem zalet osobistych jak również i fachowości.

Nauczyciel montessoriański pełni nową rolę – podąża za dzieckiem, jego zadaniem jest wspomaganie samodzielnych wysiłków dziecka. Już nie jest centralnym punktem i głównym organizatorem lekcji, lecz pomocnikiem w uczeniu się, doradcą, sługą dziecka w jego drodze do dorosłości. Musi tak przygotować otoczenie, aby dziecko czuło się w nim bezpiecznie i swobodnie, aby wysyłało do dziecka bodźce, impulsy, które będą motywować je do działania. Nauczyciel ma być pośrednikiem pomiędzy materiałem a dzieckiem, dlatego rezygnuje tutaj z funkcji wykładowcy, a przyjmuje rolę obserwatora i pomocnika. Potrafi wycofać się, stać z boku, angażuje się tylko wtedy gdy jest to konieczne, gdy dziecko tego potrzebuje, nie przeszkadza w osiąganiu przez nie samodzielności.

Podczas pewnego wykładu w Barcelonie Maria Montessori określiła zadania pedagogów w 12 następujących punktach:

  1. Nauczyciel ma obowiązek materialnego porządku: precyzyjnie pielęgnować otoczenie tak, by było zawsze czyste i uporządkowane, a także usuwać zniszczenia wynikające z używania materiałów.
  2. Nauczyciel powinien uczyć korzystania z pomocy dydaktycznych. Zapraszająco pokazywać, jak wykonuje się ćwiczenia praktyczne z życia codziennego.
  3. Nauczyciel jest „aktywny”, kiedy zaznajamia dziecko z otoczeniem, jest „pasywny”, kiedy to zaznajomienie nastąpiło.
  4. Powinien obserwować dzieci, aby ich siły nie marnowały się na takie błahostki jak szukanie potrzebnych pomocy dydaktycznych lub prośba o pomoc.
  5. Musi spieszyć z pomocą tam, gdzie jest potrzebny.
  6. Powinien słuchać i odpowiadać, kiedy jest do tego zapraszany.
  7. Ma respektować pracujące dziecko bez przerywania mu.
  8. Powinien akceptować dziecko, które popełniło błąd bez poprawiania go.
  9. Powinien akceptować dziecko akurat wypoczywające lub obserwujące pracę innych bez przymuszania go do działania.
  10. Powinien takiemu dziecku pomóc, proponując mu przedmioty, które ono już raz odrzuciło, sugerując czego jeszcze nie zrobiło oraz gdzie popełniło błąd.
  11. Dziecku poszukującemu, nauczyciel powinien dać odczuć swoją obecność, natomiast temu, które zajęło się konkretną pracą, nie może przeszkadzać.
  12. Nauczyciel ukazuje dziecku, że jego praca jest zakończona, że dobrowolnie wyczerpał swoje siły i milcząco ofiaruje mu swoją duszę jak duchowy przedmiot.

 

Największym osiągnieciem nauczyciela montessoriańskiego jest sytuacja, kiedy dzieci pracują samodzielnie i nie potrzebują jego pomocy i obecności.

Oznaką sukcesu nauczyciela jest stwierdzenie „Dzieci pracują teraz tak, jakby mnie tam nie było”.

Jak zatem zostać wychowawcą w sensie Montessori?

Należy przebudować własną osobowość w myśl przedstawionych wyżej założeń. Najważniejsza staje się więc potrzeba innego, nowego spojrzenia na dziecko i potrzeba zrozumienia niewłaściwych relacji: dorosły-dziecko.

To trudne zadanie, aby zamiast mówić-milczeć, zamiast nauczać-obserwować, zamiast dumnej godności-być pokornym. Postawa wobec dziecka musi być przepełniona miłością, albowiem człowiek, który nie kocha, widzi tylko błędy u innych. A przecież tylko ten, kto kocha, jest prawdziwym, widzącym obserwatorem i tylko on może dostrzec w dziecku to, czego ono samo nie jest jeszcze w stanie zobaczyć i zrozumieć.

7. Wolność i dyscyplina

Metoda wychowawcza Marii Montessori bazuje na wolności. Dzięki niej dziecko może w sposób optymalny się rozwijać, intuicyjnie wybierając działania zgodnie ze swoim wewnętrznym planem rozwoju, jaki każdy człowiek w sobie posiada. Ta wolność to prawo do czegoś, prawo do działania, do wyboru rodzaju działania, prawo do rozwoju według własnego rytmu. Wolność zatem w tym rozumieniu powinna kojarzyć się pozytywnie – nie można jej mylić z pozwalaniem na wszystko.

Według Montessori pierwsza forma interwencji wychowawczej powinna mieć na celu prowadzenie dziecka po ścieżkach samodzielności i niezależności. By zaspokoić potrzebę wolności, nauczyciel tak organizuje otoczenie, aby dziecko mogło właśnie w nim budować wewnętrzną wolność.

W przedszkolach montessoriańskich dzieci same wybierają sobie materiał, z którym chcą pracować, miejsce i czas pracy. Przygotowane otoczenie podzielone jest na kąciki, w każdym z nich są różnorodne pomoce rozwojowe w jednym egzemplarzu. Dziecko w czasie pracy wolnej, wybiera pomoc, którą jest zainteresowany i z nią pracuje samo lub jeśli chce z kolegą, czy z pomocą nauczyciela.

W grupie jest swoboda wyboru. Poza tym są ustalone zasady, według których funkcjonują wszyscy członkowie grupy – i dzieci i dorośli. Staramy się mówić ściszonym głosem, nie przeszkadzamy, gdy ktoś pracuje, nie zabieramy innym jego pomocy, pomagamy sobie nawzajem. Wolność– to nie pozwalanie na wszystko. Chcesz leżeć? Możesz, ale nie na środku, bo wtedy przeszkadzasz innym w przechodzeniu. Chcesz krzyczeć? Rób to na dworze, bo w sali będzie to przeszkadzać tym, którzy pracują. Jeśli chcesz pracować z pomocą to pracuj, jak długo chcesz, ale jak nie korzystasz z pomocy, odłóż ją na miejsce. Tak powstają ograniczenia, normy. Tu w tej rozważnej i właściwie pojmowanej montessoriańskiej wolności ukryła się właśnie dyscyplina.

Ze względu na to, że grupy montessoriańskie są grupami mieszanymi starsze dzieci nauczone zasad uczą dzieci młodsze i przypominają im o obowiązujących w grupie normach. Tak więc uczymy się razem i przyzwyczajamy do tego, że jest swoboda, ale ograniczona szacunkiem do innych osób i wspólnie wypracowanymi regułami. Wolność dziecka, podobnie jak każdego innego człowieka, ograniczona jest zatem określonymi zasadami.
W podejściu montessoriańskim dążymy do tego, aby dziecko zbudowało wolność i nabyło umiejętność samo dyscyplinowania siebie.

„Wolność i dyscyplina to dwie strony tego samego medalu” – nie są to kategorie przeciwstawne, ale wzajemnie się uzupełniające i warunkujące prawidłowy rozwój człowieka.