Autor: Anna Wiśniowska

Bajkoterapia jest młodszą siostrą o wiele starszej od niej biblioterapii. Już w starożytności, na bibliotece aleksandryjskiej zapisano: „Lekarstwo na umysł”. Sama Szeherezada czytała sułtanowi baśnie, aby wyleczyć go z depresji, gdyż nie od dziś wiadomo, że spotkanie z tekstem czytelniczym ma za zadanie pomóc w rozwiązywaniu osobistych problemów, udzielić psychicznego wsparcia; może być także środkiem do realizacji potrzeb i rodzajem oparcia w dążeniu do poczucia bezpieczeństwa. 

Bajkoterapia jest skierowana do dzieci w wieku przedszkolnym oraz wczesnoszkolnym i polega na prezentowaniu im utworów o charakterze terapeutycznym. Za twórczynię metody bajkoterapii uważa się Doris Brett, psychologa klinicznego z Australii. W 1988 r. opublikowała zbiór bajek pt. Opowiadania (dla) Ani. Był to szczególny rodzaj opowiadań, w których bohaterką historyjek była Ania zmagająca się z przeżyciami podobnymi do problemów i emocji doświadczanych przez córkę autorki, Samanthę. Wszystkie historie mają dobre zakończenie, bo ich zadaniem jest pomóc w niwelowaniu dziecięcych lęków. Rola bajkoterapii wykracza daleko poza charakterystykę typową dla biblioterapii, gdyż jest skierowana do najmłodszych.

ZADANIA BAJKI TERAPEUTYCZNEJ:
• redukuje stany niepokoju,
• zwalcza negatywne emocje,
• motywuje do działania,
• pomaga w samodzielnym i twórczym radzeniu sobie w świecie,
• rozwija wyobraźnię i kreatywność,
• wspiera w budowaniu zasobów osobistych,
• pomaga w procesie dorastania i rozumienia siebie,
• jest bramą do dziecięcych fantazji, emocji i przeżyć,
• wychowuje i edukuje,
• oddziałuje w sposób relaksacyjny i odprężający,
• rozbudowuje świat wartości,
• rozbudza zainteresowania czytelnicze,
• daje wsparcie przez akceptację,
• rozbudowuje zasób słownictwa.

Słowo „terapia” jako człon pojęcia „bajkoterapia” jest związane z leczeniem, a co za tym idzie – wymaga najpierw postawienia diagnozy określonego zaburzenia, później zaplanowania całej terapii i jej realizacji zmierzającej do osiągnięcia zdrowia pacjenta. Z pedagogicznego punktu widzenia postrzega się tę metodę jako opartą na procesie edukacyjnym, która ma pomóc w radzeniu sobie z trudną sytuacją, a zmiany w dziecku dotyczą zachowania i uczuć. Główne jej zadanie koncentruje się na wzmocnieniu i wzbogacaniu zasobów osobistych.

Zasoby osobiste tworzą się na fundamencie poprzednich doświadczeń, które kształtuje się poprzez relację ze środowiskiem. Możemy je nabyć poprzez doświadczenia, a także dzięki procesowi naśladownictwa i identyfikacji. Bajka terapeutyczna odgrywa tutaj specjalną rolę, gdyż może kompensować braki środowiska dziecka, w którym ono wzrasta, i rozwijać jego zasoby osobiste poprzez doświadczanie historii bohaterów i przeżywanie ich w świecie wyobraźni. Stają się one wiedzą, umiejętnościami, pozytywnym doświadczeniem – wszystkim tym, co składa się na osobowość, a co pomaga skutecznie radzić sobie z przeciwnościami. Bajka w bajkoterapii to każdy utwór literacki, taki jak baśń, bajka czy opowiadanie.

ROLA BAJKI TERAPEUTYCZNEJ

Warto sięgać po bajkę terapeutyczną doraźnie, kiedy dostrzegamy w grupie lub w domu sytuację, która może być dla dziecka problematyczna, np. kiedy któreś z dzieci jest niepełnosprawne lub zapada na jakąś chorobę, kiedy któreś z dzieci spodziewa się rodzeństwa, kiedy kogoś czeka pierwszy lot samolotem i się tego obawia, kiedy dziecko zaczyna przejawiać strach np. przed końmi, a zbliża się wycieczka do gospodarstwa agroturystycznego. Wykorzystując bajkę terapeutyczną, udzielamy wsparcia nie tylko dziecku, które boryka się z problemem, lecz także całej grupie, która buduje w sobie umiejętności niezbędne do zrozumienia i wsparcia. 

Bajkę terapeutyczną możemy wykorzystać również jako wsparcie rozwoju emocjonalnego, np. bajkę o gniewie przy okazji jakiejś awantury w grupie dzieci, czy w domu pomiędzy rodzeństwem, bajkę o zazdrości, kiedy jedno z dzieci zazdrości jakiejś rzeczy drugiemu dziecku, bajkę o nudzie, przyjaźni, miłości, tęsknocie itp. Sięgajmy zatem po bajki, które jak czytamy mają magiczne moce.

Rozwój mowy dziecka- 1 miesiąc

• dziecko komunikuje swoje potrzeby, samopoczucie oraz dyskomfort płaczem, krzykiem, pomrukiwaniem
• krzyk i płacz to nieświadoma forma komunikacji dziecka z otoczeniem
• w krzyku dziecka można zauważyć pewne różnice: głód i ból wywołują nagły, nieustający krzyk natomiast zmęczenie- łagodny, przytłumiony i żalący się
• z biegiem czasu zaczyna być bardziej świadome- wie, że matka przychodzi wtedy, gdy płacze

Jeśli dziecko nie reaguje na obecność drugiej osoby, dziecko nie komunikuje się przez płacz- należy zwrócić się do specjalisty.

Rozwój mowy dziecka- 2- 5 miesiąc

• pojawia się głużenie- jest to spontaniczna produkcja dźwięków składających się z samogłosek, dźwięków gardłowych,np.  „agu”
• dziecko różnicuje swój płacz- inaczej płacze, gdy chce jeść, a inaczej, gdy ma mokrą pieluchę lub nudzi się
• około 3 miesiąca dziecko zwraca większą uwagę, gdy się do niego mówi, jest zaciekawione osobami i uczy się przez patrzenie na innych i słuchanie ich
• w 4 miesiącu życia pojawiają się okrzyki radości- charakteryzuje się on krótkimi wybuchowymi dźwiękami z nagłą zmianą tonu głosu
• około 4-5 miesiąca następuje rozkwit głużenia- dziecko wydaje z siebie coraz więcej dźwięków
• pojawiają się spółgłoski wargowe: m, p, b
• dziecko nabywa umiejętność zmiany wysokości wydawanych  przez siebie dźwięków
• wzrasta sprawność ruchowa aparatu artykulacyjnego
• w 5 miesiącu dziecko zaczyna realizować sylaby składające się ze spółgłosek i samogłosek, pojawia się: t, d, g

Niesłyszące dzieci także głużą, nawet do 18 miesiąca życia dlatego ten okres nie jest wyznacznikiem prawidłowego słuchu u dziecka. Sygnałem alarmującym jest brak gaworzenia, które pojawia się około 6 miesiąca życia.

Rozwój mowy dziecka- 6- 9 miesiąc

• pojawia się gaworzenie czyli pierwsze świadome wydawane dźwięki przez dziecko
• dziecko wsłuchuje się w dźwięki otoczenia oraz te wydawane przez siebie- częściej je powtarza, zaczyna bawić się swoją mową
• zaczyna łączyć samogłoski ze spółgłoskami tworząc sylaby
• poszczególne sylaby z jednego łańcucha są różnicowane pod względem wysokości tonu i głośności- słychać wyraźnie rytmiczny podział dźwięków
• dzięki gaworzeniu niemowlę zaczyna wytwarzać skojarzenia między dźwiękiem a obrazem przedmiotu, który się do niego odnosi
• dziecko rozróżnia melodię mowy- na podniesiony ton reaguje płaczem, a na mowę pieszczotliwą- uśmiechem
• w kolejnych miesiącach gaworzenie staje się coraz bardziej zróżnicowane i wzbogacone o nowe głoski
• w 8 miesiącu dziecko potrafi szeptać- samo odkrywa, że może bardzo cicho gaworzyć i słucha siebie z uwagą
• około 8 miesiąca naśladuje, powtarza oraz samodzielnie wokalizuje sylaby
• rozumie wypowiedzi zabarwione emocjonalnie: „brawo”, „pięknie”
• można zaobserwować inicjowanie dialogu przez dziecko- mówi po swojemu, jednak odnosi się do dorosłego- patrzy na niego
• wskazuje palcem- niewerbalna forma komunikacji
• w 9 miesiącu dziecko coraz częściej przechodzi do łączenia tylko dwóch takich samych sylab, wyraźnie je artykułując i wydzielając

Niesłyszące dzieci nie naśladują dźwięków otoczenia, nie gaworzą. Jeśli dziecko nie zaczyna gaworzyć, należy zgłosić się do lekarza i wykonać badanie audiologiczne.

Rozwój mowy dziecka- 9- 12 miesiąc

• około 9 miesiąca życia dziecko naśladuje dźwięki z otoczenia, jest gotowe do artykulacji słów
• pojawiają się pierwsze wyrazy
• słowa zbudowane są z sylab otwartych, np. mama, tata, baba, pa pa
• dziecko próbuje nazywać przedmioty i osoby
• bawi się również głosem, tworząc długie, melodyjne ciągi sylab
• reaguje na nazwy często powtarzających się sytuacji, imiona bliskich, nazwy zabawek
• w 10 miesiącu dziecko potrafi bawić się w powtarzanie wypowiadanych przez dorosłego sylab- ta zabawa w mówienie i powtarzanie jest porównywalna z dialogiem
• w 11 miesiącu dziecko spontanicznie używa tej samej sylaby, sylaby podwójnej lub innego dźwięku dla określenia znanych sytuacji, przedmiotów lub osób np: mówi „brr” za każdym razem, gdy widzi lub słyszy samochód- te pierwsze słowa nie zawsze i nie u wszystkich dzieci pojawiają się już w 11 miesiącu, wiele z nich wypowiada je nieco później
• jeśli dziecko rozumie treść poszczególnych słów, wyraźnie reaguje na zakazy- na słowo „nie!” przerywa, choćby na moment swoją czynność- przed powtórzeniem zabronionej czynności spogląda przez chwilę pytająco na dorosłego
• pod koniec pierwszego roku życia dziecko rozumie kilka słów, głównie rzeczowników oraz proste zdania zawierające polecenia, potrafi prawidłowo zareagować na polecenia: Choć tu, podaj mi ale nie robi tego za każdym razem

Jeżeli w wieku 12 miesięcy dziecko nie wydaje żadnych dźwięków, komunikuje się wyłącznie krzykiem, nie tworzy sylab- zaleca się obserwację u specjalisty.

Rozwój mowy dziecka- 1- 2 lata

• zaczyna wydawać dźwięki, które mają znaczenie. Pomaga sobie przy tym mimiką twarzy i wskazaniem
• wypowiada tzw. holofrazy, czyli wyrazy zastępujące całe zdania
• czasem nie mówi nic, tylko pokazuje w stronę przedmiotu, co oznacza: „Podaj mi to”
• dziecko posiada mały, ale powiększający się zasób słownictwa, najczęściej są to proste wyrazy: mama, baba, tata
• pojawiają się onomatopeje czyli wyrazy dźwiękonaśladowcze: hau, mu, miau
• rozumie o wiele więcej słów, wyrażeń i zdań, niż jest w stanie samodzielnie wypowiedzieć
• rozumie proste pytania i polecenia
• reaguje na pytania o bliskich, np.: Gdzie jest tata? oraz na prośby: Daj misia.
• reaguje na domowników, nazwę ulubionej bajki czy sytauacji
• dziecko początkowo upraszcza budowę słów, wymawiając pierwszą sylabę lub końcówkę wyrazu
• w słowniku dziecka występują takie samogłoski jak: a, u, i, e oraz spółgłoski: p. b, m, t, d, n, ś, ć czasem ź, dź
• koło 18 miesiąca życia pojawiają się połączenia dwóch wyrazów
• w słowniku dziecka przeważają rzeczowniki nad czasownikami
• czasowniki zazwyczaj występują w formie oznajmienia lub rozkazu
• wypowiedziane słowa pełnią funkcję zarówno nazwania przedmiotu jak i czynności z nim związanej

Kiedy dziecko zaczyna chodzić, jest tak zafascynowane nową umiejętnością, że na jakiś czas „zapomina” o mówieniu. Jest to normalne. Natomiast jeżeli do 2 roku życia dziecko wymawia tylko pojedyncze słowa, a jego słownik się nie powiększa należy zgłosić się do logopedy.

Rozwój mowy dziecka- 2- 3 lata

• wymawia wszystkie samogłoski ustne: a, o, u, e, i, y- choć może je jeszcze mylić
• wymawia samogłoski nosowe: ą, ę
• wymawia spółgłoski: p, b, m, f, w, k, g, h, t, d, n oraz ś, ź, ć, dź
• może zamieniać f  na h lub odwrotnie
• może zamieniać k, g na t, d
• pod koniec 3 roku życia pojawiają się s, z, c, dz
• dziecko powtarza intonację zdania
• wypowiada pojedyncze wyrazy oraz tworzy pierwsze połączenia dwuwyrazowe
• może przestawiać sylaby w wyrazach
• połączenia wyrazów mogą być błędne gramatycznie
• upraszcza wyrazy, skraca je
• rozumie proste polecania słowne
• mówi o sobie w 3 osobie
• zaimek „ja” powinien pojawić się pod koniec 3 roku życia
• wypowiadane zdania na początku mają postać prostego połączenia dwóch słów później pojawiają się połączenia trójwyrazowe lub dłuższe
• na początku używa w większości zdań oznajmujących, później pytających i rozkazujących
• używa tylko pierwszych, prostych form odmiany
• używa czasowników i rzeczowników, które dotyczą jego najbliższego otoczenia
• jeszcze nie różnicuje czasu przeszłego, przyszłego i teraźniejszego

Jeżeli dziecko używa tylko kilku pojedynczych słów, nie tworzy połączeń dwuwyrazowych, nie nawiązuje kontaktu z otoczeniem lub jeżeli rozwój jego mowy budzi wątpliwości- należy zgłosić się do logopedy.

Rozwój mowy dziecka- 3- 4 lata

• wymawia wszystkie samogłoski ustne: a, o, u, e, i, y oraz nosowe: ą, ę
• wymawia spółgłoski: p, b, m, f, w, k, g, h, t, d, n, j, l, ł oraz ś, ź, ć, dź
• pojawiają się s, z, c, dz choć mogą być jeszcze zmiękczane
• głoska r jest zastępowana przez j lub l
• dziecko operuje bogatym słownictwem opisującym znane mu otoczenie
• może przestawiać sylaby w wyrazach ale robi to coraz rzadziej
• zaczyna samo się poprawiać
• rozumie bardziej złożone polecenia słowne
• pojawia się coraz więcej poprawnych gramatycznie form
• tworzy kilkuwyrazowe zdania
• używa zdań oznajmujących, pytających oraz rozkazujących z właściwą intonacją
• zaczyna rozumieć zależności czasowe
• używa czasowników, rzeczowników, przymiotników, przysłówków i zaimków, chociaż może je niewłaściwie odmieniać
• opowiada, co aktualnie widzi
• mówi do siebie, głośno myśli

Jeżeli dziecko nie łączy wyrazów w zdania, mówi niechętnie, jest rozumiane wyłącznie przez osoby z najbliższego otoczenia; jeżeli nie pojawiają się nowe formy gramatyczne i nowe słowa lub jeżeli dziecko mówi mniej i gorzej niż wcześniej a w ogólnym  rozwoju obserwuje się regres, należy zgłosić się do logopedy.

Rozwój mowy dziecka- 4- 5 lata

• wymawia wszystkie samogłoski ustne: a, o, u, e, i, y oraz nosowe: ą, ę
• wymawia spółgłoski: p, b, m, f, w, k, g, h, t, d, n, j, l, ł oraz ś, ź, ć, dź
• wymawia poprawnie głoski s, z, c, dz
• pojawiają się głoski sz, ż, cz, dż ale mogą być jeszcze błędnie stosowane
• głoska r jest zastępowana przez l ale może pojawiać się już poprawna wymowa r
• operuje bogatym słownictwem opisując znane otoczenie
• poprawnie wymawia wielosylabowe słowa
• samo się poprawia szukając właściwej formy
• pyta o poprawność gramatyczną wyrazów, interesuje się językiem
• operuje czasownikami we wszystki czasach i trybach, potrafi deklinować, żywa wyrażeń przyimkowych, chociaż mogą pojawiać się błędy
• tworzy neologizmy, np.: czytacz- ktoś, kto dużo czyta
• tworzy wielowyrazowe zdania i łączy je ze sobą w narrację
• rozumie zależności czasowe, używa słów: wczoraj, jutro
• używa większości części mowy z coraz większą poprawnością
• zadaje pytania: jak?, dlaczego?
• rozumie skomplikowane polecenia także zawierające zwroty: najpierw, następnie, pod, nad, obok

Jeżeli dziecko nie tworzy zdań, nie informuje o swoich potrzebach, nie rozpoznaje kolorów, nie zna poprawnych form najczęściej używanych wyrazów, bardzo często myli głoski, nie rozumie poleceń, niechętnie się komunikuje; jeśli wymawia głoski z językiem między zębami, śpi z otwartą buzią, ma problemy z żuciem lub połykaniem- należy zwrócić się po poradę do logopedy.

 Rozwój mowy dziecka- 6- 7 lata

• wymawia wszystkie samogłoski ustne i nosowe
• wymawia poprawnie wszystkie spółgłoski- w tym ś, ź, ć, dź, s, z, c, dz, sz, ż, cz, dż
• nie zamienia głosek
• pojawia się poprawna wymowa r
• dziecko operuje bogatym słownictwem zgodnie z poziomem rozwoju poznawczego
• używa wszystkich form gramatycznych słów poza najtrudniejszymi i rzadko używanymi [imiesłowy przysłówkowe]
• dokonuje analizy i syntezy słuchowej wyrazów o prostej budowie fonetycznej- głoskuje, dzieli na sylaby
• wyodrębnia głoski na początku, na końcu i w środku wyrazu
• samodzielnie wymyśla wyrazy rozpoczynające się na daną głoskę
• wyklaskuje liczbę sylab w wyrazie
• określa położenie przedmiotu względem otoczenia [nad, pod, obok, między, wewnątrz]
• zaczyna czytać i pisać pierwsze wyrazy [imiona, nazwy]
• buduje poprawne, złożone zdania bez błędów
• zaczyna wychwytywać niuanse znaczeniowe [prosta ironie]
• potrafi porównywać oraz klasyfikować przedmioty pod względem wielkości, kształtu, koloru, funkcji użytkowej
• zna na pamięć kilka piosenek i wierszyków, rozumie ich treść

Jeżeli dziecko popełnia nadal sporo błędów gramatycznych, wymawia niepoprawnie jakąkolwiek głoskę, zacina się przy mówieniu, powtarza sylaby, jąka się lub jeżeli mówi zdecydowanie gorzej od rówieśników- należy udać się do logopedy.

Źródło: T. Hellbrugge, J. Hermann von Wimpffen. Pierwsze 365 dni życia dziecka